Ukarz (umownie)

I. Odpowiedzialność na zasadach ogólnych

Podstawowym problemem podczas dochodzenia należności z tytułu powstałej szkody na tle zobowiązań umownych jest konieczność wykazania szkody (damnum emergens bądź lucrum cessans). Co więcej, osoba dochodząca roszczenia naprawienia szkody na zasadach ogólnych (art. 471 Kodeksu Cywilnego) musi ponadto udowodnić, że do powstania szkody doszło na skutek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania.

W konsekwencji dopiero zaistnienie następujących trzech przesłanek:

a) niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania,

b) wykazanie związku przyczynowego,

c) powstanie szkody,

pozwala na skierowanie roszczenia przeciwko nielojalnemu kontrahentowi.

W związku z powyższym okazuje się, że droga pozwalająca na naprawienie szkody ex contractu często jest utrudniona, a nieraz zaspokojenie roszczenia staje się nawet niemożliwe. Tym samym warto zabezpieczyć się już na etapie zawierania umowy dzięki wprowadzeniu klauzuli kary umownej.

II. Kara umowna

W zakresie kary umownej należy odnieść się do treści przepisów art. 483 Kodeksu Cywilnego oraz art. 484 Kodeksu Cywilnego.

Art. 483. § 1. Można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna).

§ 2. Dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę kary umownej.

Art. 484. § 1. W razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody. Żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony inaczej postanowiły.

§ 2. Jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej; to samo dotyczy wypadku, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana.

Przede wszystkim, jak wynika z powyższych przepisów i co jest również przyjęte w orzecznictwie, kara umowna może być zastrzeżona jedynie w przypadku zobowiązań niepieniężnych.

Zobowiązania niepieniężne w najprostszym ujęciu różnią się od zobowiązań pieniężnych tym, że w przypadku tych drugich świadczeniem dłużnika jest zapłata określonej ceny (tzw. kwota pieniężna).

Ustawodawca celowo wprowadził powyższe ograniczenie, albowiem ochrona wykonania zobowiązań niepieniężnych występuje w postaci odsetek umownych lub ustawowych, natomiast sama istota kary umownej decyduje o tym, że może być zastrzeżona jedynie przy zobowiązań niepieniężnych.

Szeroki katalog zobowiązań niepieniężnych obejmuje również takie, które mogą powstać na mocy umów sprzedaży czy umowy o dzieło. Na przykład strony mogą przewidzieć kary umowne w zakresie obowiązku zarówno wydania przedmiotu sprzedaży czy opóźnienia podczas wykonywania dzieła, jak również jego odebrania. W rzeczywistości zatem praktycznie w każdym stosunku obligacyjnym można wprowadzić klauzulę kary umownej.

Największą zaletą kary umownej, a tym samym jej największą przewagą nad dochodzeniem roszczeń na zasadach ogólnych (art. 471 Kodeksu Cywilnego) jest zwolnienie osoby dochodzącej naprawienia szkody od obowiązków wykazania zarówno szkody, jak również związku przyczynowego między niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania a wystąpieniem szkody.

Tym samym osoba dochodząca roszczeń z tytułu zastrzeżonej w umowie kary umownej zobligowana jest jedynie do wykazania, że dłużnik nie wykonał lub nienależycie wykonał zobowiązanie.

Już w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 20 marca 1968 r. sygn. akt II CR 419/67 wskazuje się na różnicę między dochodzeniem roszczeń na zasadach ogólnych a dochodzeniem kary umownej: Kara umowna przewidziana w art. 483 k.c. stanowi odszkodowanie umowne i jak każde odszkodowanie przysługuje na zasadzie winy. Od odszkodowania sensu stricto kara umowna różni się tylko tym, że należy się bez względu na wysokość szkody.

Podsumowując: kara umowna pozwala na uproszczenie dochodzenia roszczenia w zakresie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego przez nielojalnego kontrahenta. Strony mogą kształtować kary umowne w sposób ograniczony jedynie zasadą swobody umów, a wprowadzenie zabezpieczenia, jakie stanowi kara umowna, jest uzasadnione z dwóch względów. Po pierwsze, procedura związana z dochodzeniem naprawienia szkody na zasadach ogólnych w wielu przypadkach może być znacznie utrudniona, a nawet ostatecznie niemożliwa do przeprowadzenia. Po drugie, w obecnym kształcie obrotu gospodarczego w większości wypadków przedsiębiorcy nie mogą sobie pozwolić na znaczący ubytek kapitału i długotrwały proces dochodzenia roszczeń.

Oczywiście należy pamiętać, że dłużnik może bronić się przed sądem, twierdząc, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania miało miejsce bez jego winy, a nadto może zgłaszać zarzut miarkowania kary umownej.